Uroczystość nadania Laboratorium Źródeł Neutronowych IFJ PAN imienia Profesora Jana A. Czubka
18 października 2013
Sylwetka Profesora Jana A. Czubka
Szanowna Pani Profesorowo, Szanowni Państwo
Ten charakterystyczny podpis znają wszyscy, którzy pracowali z profesorem Czubkiem. Każdy reprint publikacji, każda jego książka była tak podpisana. A jak państwo pamiętacie, biblioteka Profesora była ogromna i miała w tamtych czasach ogromną wartość. Profesor dzielił się z nami tą zgromadzoną światową wiedzą, tak jak i dzielił się swoją własną wiedzą uczonego, swoimi osiągnięciami, pomysłami. Z nami … Ilu nas było i jest – współpracowników Profesora, jego uczniów, doktorantów. W naszej bibliotece w IFJ w dalszym ciągu stoi większość prac doktorskich jego doktorantów, albo prac doktorskich, habilitacyjnych, które recenzował. Pokaźny plik.
Przed Aulą w IFJ wiszą wielkie plansze drzew genealogicznych naszej rodziny naukowej – ojcem jednego z nich jest profesor Marian Mięsowicz. Pod okiem profesora Mięsowicza swoją pracę doktorską robił profesor Leopold Jurkiewicz, późniejszy Dyrektor Instytutu Techniki Jądrowej AGH.
Profesor Leopold Jurkiewicz z Profesorem Marianem Mięsowiczem z okresu pracy nad doktoratem (1951 rok) na temat: „Składowa elektronowa promieniowania kosmicznego na poziomie laboratorium”.
Profesor Jurkiewicz zajmował się badaniami wielkich pęków promieniowania kosmicznego – tematyka jakże obecnie dalej atrakcyjna i rozwijana również w naszym Instytucie.
Z punktu widzenia dzisiejszej uroczystości ciekawsze są prace profesora Jurkiewicza, które zapoczątkowały stosowanie metod geofizyki jądrowej w Polsce, a zaczęło się od pomiarów natężenia promieniowania gamma w kopalni soli w Wieliczce – jeszcze dla potrzeb badania wielkich pęków. Zaobserwowana znaczna zmienność natężenia promieniowania gamma w różnych miejscach kopalni przesunęła zainteresowania profesora Jurkiewicza w stronę geofizyczną tych zagadnień. Potem przyszło opracowanie metody radiometrycznej poszukiwania soli potasowych w otworach wiertniczych kopalni soli w Kłodawie. I w tym momencie pojawiają się pierwsze publikacje, wśród nich praca prezentowana na II Konferencji Genewskiej, gdzie wśród współautorów profesora Jurkiewicza pojawia się nazwisko jego doktoranta mgr inż. Jana Andrzeja Czubka.
To była jedyna polska praca przedstawiona na tej konferencji. Proszę zwrócić uwagę, że praca ta nie ma żadnych referencji - to była całkowicie pionierska praca badawcza.
I tak zaczęła się rozwijać kolejna gałąź naszego drzewa genealogicznego. Oczywiście ta gałąź ma więcej rozgałęzień, tutaj pokazana jest tylko historia pracowników IFJ.
Doktorantami profesora Czubka był Jacek Charbuciński, Andrzej Kreft, Andrzej Lenda, Jan Gyurcsak, Jan Woźniak, Tomasz Zorski, Jan Szewczyk, Krzysztof Drozdowicz – chyba ostatni doktorant Profesora.
Tak rozpoczęła się nasza współpraca z profesorem Czubkiem, trwająca 25 lat – ćwierć wieku. Ewa Krynicka, Krzysztof Drozdowicz, Jacek Burda, Alina Rogala i Zbigniew Sobczyński to były osoby, które tworzyły zalążek grupy badawczej skupionej przy generatorze neutronów prędkich w IFJ.
W 1970 roku Profesor powołał do życia Zakład Zastosowań Fizyki Jądrowej w Instytucie Fizyki Jądrowej (Zakład VI), obejmując we władanie generator neutronów prędkich, pracujący wtedy w trybie pracy ciągłej.
Profesor przyszedł do Instytutu z konkretnym planem - zastosowania generatora neutronów do laboratoryjnych pomiarów parametrów neutronowych próbek geologicznych. I zaczął swój zamysł realizować- jak wszystko, czego się podjął - konsekwentnie, mądrze i z pełnym zaangażowaniem. Po pierwsze generator do tego celu musiał pracować w trybie impulsowym. Profesor przyniósł do pracowni kartkę ze schematem elektronicznym układu impulsowania napięcia ekstrakcji źródła jonów, przywiezionym bodajże ze Stanów Zjednoczonych. Pierwsze zadanie dla Ewy, Krzysztofa i Jacka Burdy. No i dla naszego elektronika pana Wiesia Wierby, który musiał zaadaptować amerykański schemat do ówczesnych polskich możliwości.
Kolejny problem - jak już generator mógł pracować w systemie impulsowym konieczna była aparatura, która potrafiłaby zmierzyć zmieniające się w czasie przebiegi impulsów neutronowych. Teraz, takim urządzeniem - analizatorem czasu - jest karta komputerowa, którą uruchamia się w pececie. W latach 70-tych takie urządzenie, o wielkości średniej szafki, zbudował Andrzej Igielski w Pracowni Elektroniki Stosowanej pana Eugeniusza Mnicha. Ten analizator wypracował co najmniej dwie prace doktorskie!
A dla całego naszego zespołu profesor Czubek co czwartek robił wykład z fizyki transportu neutronów.
Pomysł na pomiar absorpcji neutronowej profesor Czubek zaczerpnął z prac szwedzkiej grupy fizyków reaktorowych z Chalmers University, którzy badali, jak wygląda transport neutronu w ośrodku, gdy napotyka na bąbel - dziurę.
Profesor rozwinął ten problem, rozwiązując matematycznie równanie transportu neutronów, w układzie dwóch kul współśrodkowych. Wewnętrzna kula - to w zadaniu rozwiązywanym przez Szwedów była próżnia, u Czubka - próbka materiału geologicznego.
Kule z dziurą w środku były przez kilka lat podstawą eksperymentów, które wykonywaliśmy z wykorzystaniem generatora neutronów i doczekały się szeregu prac doktorskich. W 1984 roku obronił pracę doktorską Krzysztof Drozdowicz. Praca była napisana po angielsku, jednym z recenzentów był profesor Nils G. Sjöestrand ojciec szwedzkiej fizyki reaktorowej.
Ta praca chyba nas nieco przytłaczała w Pracowni swoją powagą, należało więc trochę rozładować atmosferę. Praca dostała więc odpowiedni polski tytuł "Jak neutron który ma trafić do dziury".
Z drugiej strony czuliśmy pewien niedosyt celebry - w końcu, gdyby się to działo na uniwersytecie to byłaby odpowiednia promocja, togi, łacina etc. W naszym Instytucie w latach 80-tych takich uroczystości nie było - postanowiliśmy wziąć sprawy w swoje ręce. Toga uniwersytecka się znalazła (wprawdzie z wydziału biologii), promocja po łacinie - a jakże, łącznie z łacińskim tytułem pracy.
Poczucie humoru Profesora radziło sobie z naszymi wybrykami, choć kiedyś z Ewą Krynicką znalazłyśmy pod drzwiami naszego pokoju dwie miotły. Komentarz jest chyba zbyteczny. Sądzę, że pamiętają państwo ten stary kawał o teściowej; mamusia sprząta, czy odlatuje? Zdecydowałyśmy się na sprzątanie …
To moje wystąpienie nie jest biografią Profesora, to tylko fragmenty wspomnień z 25-letniej pracy w IFJ pod Jego kierunkiem. Profesor był Uczonym o ogromnej pracowitości, twórczym w pomysłach i szerokich horyzontach.
Był geofizykiem, matematykiem, wykładowcą wyższej uczelni, naukowcem i praktykiem. Był Uczonym światowego formatu. Współpracował z geofizykami amerykańskimi, rosyjskimi, francuskimi. Dzięki profesorowi Czubkowi mieliśmy możliwość współpracować ze znakomitym naukowcem szwedzkim, fizykiem reaktorowym, profesorem Sjöstrandem.
Profesor Czubek jest twórcą metody pomiaru zawartości uranu w ośrodkach geologicznych metodą gamma – gamma oraz metodą neutronów impulsowych. Prace te, które częściowo prowadził w Saclay we Francji były opublikowane w latach 60-tych.
Profesor potrafił łączyć swoją pracę badawczą z konkretnym przełożeniem na zastosowania praktyczne.
W środowisku polskich geofizyków jest znany, między innymi, jako twórca półempirycznej metody kalibracji sond neutronowych i jako inicjator budowy stanowiska do kalibracji sond w Zielonej Górze. 15 roczników studentów geofizyki na AGH miało możliwość słuchania Jego wykładów.
Profesor był świetnym teoretykiem, jego rozwiązania rozkładu strumieni neutronów są majstersztykami matematycznymi. I chyba ten rodzaj pracy dawał mu dużą satysfakcję.
Generator neutronów, reaktywowany staraniem Profesora w 1970 roku, pracuje nadal - służy kolejnym kierunkom badań, gdzie narzędziem badawczym są impulsy prędkich neutronów. W ostatnich latach dzięki podjęciu nowych projektów z zakresu badania plazmy wysokotemperaturowej - takiej, jaka jest wytwarzana w reaktorach termojądrowych typu tokamak czy stelarator, IFJ wzbogacił się o kolejne urządzenia - źródła neutronowe typu plasma-focus.
Chciałabym wrócić do pierwszej publikacji profesora Czubka - jedynej polskiej publikacji na II Konferencji Genewskiej pokojowego wykorzystania energii jądrowej z 1958 roku.
Tak, jak pierwsza Konferencja Genewska poświęcona była głównie badaniom związanym z procesem rozpadu promieniotwórczego - rozszczepienia - fission, tak druga Konferencja Genewska w głównym nurcie poświęcona była syntezie termojądrowej - fuzji -fusion.
Koło się zamknęło. Dzisiaj oddajemy do użytku nowoczesne laboratorium neutronowe, które przez szereg kolejnych lat będzie wykorzystywane do badania właśnie fuzji termojądrowej, która może stać się w przyszłości potężnym źródłem energii zasilającym elektrownie.
To nowe laboratorium oddajemy następnemu pokoleniu młodych naukowców.
Dla upamiętnienia naszego Mentora, wielkiego Uczonego, nadajemy mu imię Profesora Jana A. Czubka.
Urszula Woźnicka
Kraków, 18 października 2013
Instytut Fizyki Jądrowej im. Henryka Niewodniczańskiego
